Historia pokazuje nam, że nacjonalizm może być pozytywną siłą, ale może być również niebezpieczny. W skrajnych przypadkach może prowadzić do ksenofobii, rasizmu, a nawet przemocy. Nacjonalizm wzrasta w wielu krajach na świecie, w tym w Polsce. Jednak na czym opiera się polski nacjonalizm? Bezpośrednim powodem i wstępem do polskiego nacjonalizmu jest dawny polski patriotyzm, silnie umocniony przez negatywny stosunek zaborców do mieszkańców.

Czym jest nacjonalizm?

Nacjonalizm jako uczucie przywiązania do ojczyzny zrodził się w okresie Oświecenia, wraz z ideologią liberalną i nasilającym się dążeniem do wyzwolenia się spod wpływów obcych mocarstw. Początkowo skupiał się na promowaniu wolności, jedności oraz niepodległości narodów. Z biegiem czasu przybrał różne formy – od łagodnych, patriotycznych po radykalne i ksenofobiczne.
Nacjonalizm kulturowy opiera się na wspólnocie języka, religii, tradycji oraz historii, zaś nacjonalizm polityczny koncentruje się na obronie interesów państwa narodowego. Wykorzystuje on symbole narodowe, podkreśla m.in. wspólnotę terytorium i praw, ale może prowadzić do wykluczeń mniejszości narodowych.
Nacjonalizm odgrywał istotną rolę w procesach jednoczenia i rozpadu imperiów oraz w powstawaniu nowoczesnych państw narodowych, np. w okresie Wiosny Ludów czy po I wojnie światowej. Miał niewątpliwy wpływ na kształtowanie się tożsamości narodowej, ale doprowadził również do konfliktów narodowościowych, rasizmu i dyskryminacji. Jego skrajne odmiany, jak szowinizm czy ekskluzywizm etniczny, przyczyniły się do tragedii dwóch wojen światowych.

Jak funkcjonuje nacjonalizm w Polsce?

Polski nacjonalizm wykazuje wiele cech wspólnych z nacjonalizmem innych narodów, jednak ma też swoją specyfikę, uwarunkowaną skomplikowaną historią Polski. Przywiązanie do wolności i niepodległości zrodziło się i umacniało w okresach zaborów oraz podczas okupacji, kiedy państwo polskie nie istniało. Poczucie wyjątkowej roli Polski wynikało z misji przyjęcia chrześcijaństwa, ale też doświadczenia cierpień i ofiar w imię wiary.
Polski nacjonalizm łączy elementy kulturowe (wspólnota języka, religii, tradycji) z politycznymi (odzyskanie i obrona niepodległości państwowej). Odgrywał kluczową rolę w kształtowaniu nowoczesnej polskiej tożsamości narodowej od schyłku XVIII w. Silny związek z Kościołem katolickim dodawał mu cech wyjątkowości na tle innych narodów.
Po II wojnie światowej i w okresie PRL polski nacjonalizm przejawiał się w antykomunistycznej opozycji i walce o suwerenność oraz po 1989 r. wpływał na politykę nowych władz, podkreślając polską tożsamość narodową oraz rolę Kościoła i wartości katolickich. Promował też koncepcję Polski jako „przedmurza chrześcijaństwa” na granicy kultur zachodniej i wschodniej.
Niewątpliwie odgrywa ważną rolę, choć nadmierne podkreślanie wyjątkowości narodowej i interpretacja historii w kategoriach mesjanizmu może prowadzić do napięć z sąsiadami i mniejszościami narodowymi. Polski patriotyzm potrzebuje zdrowego dystansu do mitów narodowych i otwartości na inne kultury.

Czy nacjonalizm w Polsce to dobra rzecz?

Nacjonalizm, rozumiany jako miłość do ojczyzny i duma z własnego narodu, jest zjawiskiem pozytywnym, które może jednoczyć społeczeństwo i wzmacniać państwo. Jednak w skrajnej postaci, gdy przeradza się w szowinizm, ksenofobię czy rasizm, staje się niebezpieczny i destrukcyjny.
W Polsce nacjonalizm odgrywał w historii zarówno pozytywną, jak i negatywną rolę. Poczucie wspólnoty narodowej pomogło Polakom przetrwać trudne okresy utraty niepodległości, ale też przyczyniło się do wrogości wobec mniejszości, zwłaszcza żydowskiej. Szczególnie w okresie międzywojennym i podczas II wojny światowej antysemityzm stał się istotnym elementem polskiego nacjonalizmu. Dochodziło do aktów przemocy wobec ludności żydowskiej, a nawet mordów, usprawiedliwianych obawą przed okupantem niemieckim.
Po 1989 r. te skrajne przejawy ustąpiły, jednak ważne jest pielęgnowanie zdrowego patriotyzmu i unikanie ksenofobii. Nacjonalizm powinien opierać się na poszanowaniu własnej kultury i tożsamości, bez poczucia wyższości nad innymi. Kluczowe jest też pogłębienie wiedzy historycznej i krytyczne spojrzenie na narodowe mity, aby uniknąć powtórzenia błędów przeszłości.
Pozostaje nadzieja, że polski nacjonalizm, oczyszczony z elementów szowinistycznych, może odegrać pozytywną rolę w kształtowaniu nowoczesnej tożsamości Polaków i wzmacnianiu demokratycznego państwa, otwartego na współpracę międzynarodową. Jednak wymaga to stałej czujności i refleksji nad jego przejawami.